Talassemiya

Talassemiya – hemoqlobinin tərkib hissəsi olan zülal zəncirinin sintezinin zəifləməsi ilə xarakterizə edilən irsi hemoqlobinopatiyadır. Bu pozğunluq eritrositlərin membranının zədələnməsinə, qırmızı qan hüceyrələrinin dağılmasına, hemolitik krizlərin inkişafına səbəb olur. Talassemiyanın əlamətlərinə xarakterik sümük dəyişiklikləri, hepatosplenomeqaliya, anemik sindrom aiddir. Diaqnoz klinik və laborator müayinələrin (hemoqramma, mieloqramma, elektroforetik üsul) nəticələri əsasında qoyulur. Talassemiyanın prenatal diaqnostikası mümkündür. Müalicə məqsədilə hemotransfuziya, desferalla terapiya, splenektomiya, sümük iliyinin transplantasiyası icra olunur.

• Talassemiyanın təsnifatı
• Yaranma səbəbləri
• Talassemiyanın əlamətləri
• Diaqnostika
• Talassemiyanın müalicə və proqnozu

Talassemiya barədə ümumi məlumat

Talassemiya – genetik determinə olunmuş qan xəstəliyidir. Belə insanlarda hemoqlobinin α- və ß- zəncirlərinin sintezi pozulur, hemoliz, hipoxrom anemiya, mikrositoz yaranır. Hematologiyada talassemiya irsi hemolitik anemiyalara – kəmiyyət hemoqlobinopatiyalarına aid edilir. Xəstəlik Aralıq və Qara dənizin sahillərində yerləşən ölkələrdə daha geniş yayılmışdır. «Talassemiya» sözü hərfi mənada «dəniz anemiyası» kimi tərcümə olunur. Hər il dünyada 300 000 uşaq talassemiya sindromu ilə doğulur. Patologiyanın formasından asılı olaraq, xəstəlik ağır, fatal və ya yüngül, simptomsuz gedə bilər. Oraqvari hüceyrə anemiyası kimi talassemiya da malyariya əleyhinə qoruyucu faktor rolunu oynayır.

Talassemiyanın təsnifatı

Hemoqlobinin bu və ya digər polipeptid zəncirinin zədələnməsinə əsasən talassemiyanın aşağıdakı formaları ayırd edilir:

• α-talassemiya (HbA alfa-zəncirinin sintezinin zəifləməsi). Bu forma manifest (α-th1) və ya lal (α-th2) genin heteroziqot daşıyıcılığı; homoziqot α-talassemiya (Hb Barts dölün hidropsu); hemoqlobinopatiya-Н kimi inkişaf edir.
• ß-talassemiya (HbA beta-zəncirinin sintezinin zəifləməsi). Bu qrupa heteroziqot və hemoziqot ß-talassemiya (Kuli anemiyası), heteroziqot və homoziqot δβ-talassemiya (F-talassemiya) daxildir.
• γ-talassemiya (hemoqlobinin qamma-zəncirinin sintezinin zəifləməsi)
• δ- talassemiya (hemoqlobinin delta-zəncirinin sintezinin zəifləməsi)
• hemoqlobinin quruluşunun pozulması nəticəsində yaranan talassemiya.

Qeyd olunan formalar arasında ß-talassemiyaya daha çox rast gəlinir. Xəstəliyin bu növü 3 klinik formada (kiçik, böyük və aralıq) gedə bilər. Sindromun ağırlığına görə talassemiya yüngül (pasiyentlər cinsi yetişkənlik dövrünə qədər yaşayır), orta-ağır (xəstələrin orta ömür müddəti 8-10 il olur) və ağır (ölüm həyatın ilk 2-3 ilində baş verir) formalara ayrılır.

Talassemiyanın yaranma səbəbləri

Talassemiya autosom-resessiv yolla irsən ötürülən genetik xəstəlikdir. Patologiyaya hemoqlobinin bu və ya digər zəncirinin sintezini kodlaşdıran gendə baş verən müxtəlif mutasiyalar səbəb olur. Qüsurun molekulyar əsasını matriks RNT-nin anomal sintezi, struktur genlərinin delesiyası, tənzimləyici genlərin mutasiyaları və ya onalrın keyfiyyətsiz transkripsiyası təşkil edir. Bu cür pozğunluqlar polipeptid hemoqlobin zəncirlərindən birinin sintezinin zəifləməsi və ya tamamən dayanması ilə nəticələnir.

Belə ki, ß-talassemiya zamanı beta-zəncirlər kifayət qədər sintez olunmur. Bu da öz növbəsində alfa-zəncirlərinin çoxluq təşkil etməsinə gətirib çıxarır. Həddindən artıq sintez olunan polipeptid zülallar eritroid hüceyrələrdə toplanaraq, onları zədələyir. Bu proses sümük iliyində eritrokariositlərin destruksiyası, periferik qanda eritrositlərin hemolizi, dalaqda retikulositlərin məhvi ilə müşayiət edilir. Bundan əlavə, eritrositlərdə oksigeni toxumalara daşıya bilməyən fetal hemoqlobin (HbF) yığılır. Nəticədə toxuma hipoksiyası əmələ gəlir. Sümük iliyinin hiperplaziyası ilə əlaqədar skelet deformasiyaya uğrayır.  Anemiya, toxuma hipoksiyası və qeyri-effektiv eritropoez uşağın boy artımına və inkişafına mənfi təsir göstərir.

Talassemiyanın homoziqot forması üçün hər iki valideyndən keçən 2 qüsurlu genin olması xarakterikdir. Heteroziqot talassemiyada pasiyent bir valideyndən irsən ötürülən mutant genin daşıyıcısı olur.

Talassemiyanın əlamətləri

Böyük (homoziqot) ß-talassemiyanın əlamətləri uşaq doğulduqdan sonra 1-2 il ərzində meydana çıxır. Xəstələrdə xarakterik monqoloid irqinə məxsus üz cizgiləri, yəhərəbənzər burun kökü, dördbucaqlı kəllə, üst çənənin hipertrofiyası, dişləm anomaliyaları, hepato- və splenomeqaliya müşahidə edilir. Anemiya ilə əlaqədar dəri örtükləri solğun və ya sarımtıl rəng alır. Borulu sümüklərin zədələnməsi boy artımının ləngiməsinə və patoloji sınıqlara səbəb olur. Pasiyentlərdə iri oynaqların sinoviti, kalkulyoz xolesistit, aşağı ətrafların xoraları aşkarlana bilər. Daxili orqanların hemosiderozu ß-talassemiyanın gedişini ağırlaşdıraraq, qaraciyər sirrozuna, mədəaltı vəzinin fibrozuna, şəkərli diabetə, kardioskleroz və ürək çatışmazlığına gətirib çıxarır. Uşaqlarda pnevmoniyanın ağır formalarına və sepsisə rast gəlinə bilər.

Kiçik (heteroziqot) ß-talassemiya simptomsuz və ya minimal klinik təzahürlərlə (dalağın bir qədər böyüməsi, zəif ifadəli hipoxrom anemiya, tez yorulma) gedə bilər. Analoji simptomatika α-talassemiyanın heteroziqot formasında da müşahidə edilir.

α-talassemiyanın homoziqot formasında alfa zəncirləri olmur; döldə fetal hemoqlobinin sintez edilmir. Talassemiyanın bu forması həyatla uzlaşmadığından  hidrops sindromu nəticəsində dölün bətndaxili ölümü və ya hamiləliyin özbaşına pozulması (düşük) baş verir. Hemoqlobinopatiya-H hemolitik anemiya, splenomeqaliya, sümüklərin ağır dərəcəli zədələnmələri ilə səciyyələnir.

Talassemiyanın diaqnostikası

Ailəvi anamnez, xarakterik klinik əlamətlər və laborator göstəricilər talassemiyadan şübhələnməyə əsas verir. Xəstələr hematoloq və tibbi genetik tərəfindən konsultasiya edilməlidir.

Tipik hematoloji dəyişikliklərə hemoqlobin və rəng göstəricisinin səviyyəsinin azalması, hipoxromiya, kodositlərin (hədəf eritorsitləri) olması, qan zərdabında dəmirin və dolayı bilirubinin səviyyəsinin yüksəlməsi aiddir. Hemoqlobinin müxtəlif fraksiyalarını müəyyən etmək üçün asetat-sellüloza zolağında Hb elektrofarezindən istifadə olunur. Sümük iliyinin punktatını analiz edərkən qırmızı qanyaradıcı üzvin hiperplaziyası, eritroblast və normoblastların normadan artıq olması izlənilir. Molekulyar-genetik müayinənin köməyilə α- və ya ß-qlobinin lokusunda polipeptid zəncirin sintezini pozan mutasiyalar aşkarlanır.

Böyük ß-talassemiya zamanı kranioqrammada iynəli periostoz («tüklü kəllə» fenomeni) müəyyən edilir. Borulu və yastı sümüklərin köndələn yeyilməsi, kiçik osteoporoz ocaqları xarakterikdir. Qarın boşluğu orqanlarının ultrasəs müayinəsində hepatosplenomeqaliya, öd kisəsində daşlar təyin edilir.

Talassemiya dəmirdefisitli anemiya, irsi mikrosferositoz, oraqvari-hüceyrə anemiyası, autoimmun hemolitik anemiya ilə differensiasiya edilir. Ailədə talassemiya xəstələri olduqda cütlüklərin genetik tərəfindən konsultasiyası və hamiləliyin erkən dövrlərində hemoqlobinopatiyanı aşkar etmək üçün invaziv prenatal diaqnostika (xorionun biopsiyası, kordosentez, amniosentez) məsləhət görülür.   Döldə talassemiyanın homoziqot formasının təsdiqlənməsi hamiləliyin süni yolla pozulmasına göstəriş sayılır.

Talassemiyanın müalicə və proqnozu

Talassemiyanın müxtəlif formalarında müalicə taktikası fərqli olur. ß-talassemiyanın kiçik formasında müalicəyə ehtiyac yaranmır. Homoziqot ß-talassemiyalı xəstələrdə isə həyatın ilk ayından hemotransfuzion terapiya (dondurulmuş və ya yuyulmuş eritrosit kütləsinin köçürülməsi), dəmiri birləşdirən preparatların (xelatlar) yeridilməsi, hemolitik krizlər baş verdikdə qlükokortikoidlərin tətbiqi tələb olunur. Talassemiyanın bütün formalarında fol turşusu preparatları və B qrup vitaminlərinin qəbulu göstəriş sayılır.

Hipersplenizm zamanı (xüsusən hemoqlobinoz H fonunda) splenektomiya (dalağın xaric edilməsi) aparılır. İnfeksion ağırlaşmaların qoşulma riski yüksək olduğunda xəstələrə pnevmokokk infeksiya əleyhinə peyvənd məsləhət görülür. Talassemiyanın ən effektiv müalicə üsulu donordan götürülmüş sümük iliyinin transplantasiyasıdır.

Talassemiyanın əksər formalarının proqnozu qeyri-qənaətbəxşdir; xəstələr körpə vaxtlarında və ya cavan yaşlarda dünyasını dəyişirlər. Patologiyanın simptomsuz heteroziqot formasında əksər hallarda həyat keyfiyyəti pozulmur.

Talassemiyanın ilkin profilaktikası patologiyanın formalaşmasında iştirak edən genin heteroziqot daşıyıcılarının nigaha girməməsindən, xəstə uşağın doğulma riski yüksək olduqda isə hamiləliyin pozulmasından ibarətdir.