Hipertoniya xəstəliyi

Hipertoniya xəstəliyi – ürək-damar aparatının damar tənziminin ali mərkəzlərinin, neyrohumoral və böyrək mexanizmlərinin disfunksiyası nəticəsində inkişaf edən, arterial hipertenziya, ürək, MSS, böyrəklərin funksional və üzvi dəyişiklikləri ilə nəticələnən patologiyasıdır. Sübyektiv təzahürlərinə baş ağrıları, qulaqlarda küy, ürəkdöyünmə, təngnəfəslik, ürək nahiyəsində ağrı, göz önündə pərdənin əmələ gəlməsi və s. aiddir.  Müayinə prosesinə AT monitorinq, EKQ, ExoKQ, böyrək və boyun arteriyalarının USDQ, qanın biokimyəvi göstəriciləri və sidik analizi daxildir.  Diaqnoz təsdiqləndikdə bütün risk amilləri nəzərə alınmaqla medikamentoz terapiya təyin olunur.

• Hipertoniya xəstəliyinin inkişaf mexanizmləri
• Hipertoniya xəstəliyinin təsnifatı
• Hipertoniya xəstəliyinin risk amilləri
• Hipertoniya xəstəliyinin əlamətləri
• Hipertoniya xəstəliyinin ağırlaşmaları
• Hipertoniya xəstəliyinin diaqnostikası
• Hipertoniya xəstəliyinin müalicəsi
• Hipertoniya xəstəliyinin proqnozu
• Hipertoniya xəstəliyinin profilaktikası

Hipertoniya xəstəliyi barədə ümumi məlumat

Hipertoniya xəstəliyinin əsas əlaməti daimi yüksək arterial təzyiqdir. Bu zaman psixoemosional və ya fiziki yüklənmələr nəticəsində situativ yüksələn AT yalnız hipotenziv vasitələrin qəbulundan sonra azalır. ÜST-nin məlumatlarına əsasən 140/90 mm.cv.süt.-dan yüksək olmayan arterial təzyiq normal sayılır. İki ardıcıl müayinə prosesində sistolik göstəricinin 140-160 mm.cv.süt.-dan, diastolik təzyiqin isə 90-95 mm. cv.süt.-dan yuxarı olması hipertoniya kimi qiymətləndirilir.

Qadınlar və kişilər arasında hipertoniya xəstəliyinin yayılma tezliyi təxminən eynidir (10-20%), o, əsasən 40 yaşdan sonra inkişaf edir, lakin çox zaman yeniyetmələrdə də rast gəlinir. Hipertoniya xəstəliyi aterosklerozun inkişafını sürətləndirir, gedişini ağırlaşdırır, həyat üçün təhlükəli fəsadların yaranmasına gətirib çıxarır. Aterosklerozla yanaşı hipertoniya cavanlarda erkən ölüm hallarının geniş yayılan səbəblərindən biridir.

Birincili (essensial) arterial hipertoniya (və ya hipertoniya xəstəliyi) və ikincili (simptomatik) arterial hipertenziya ayırd edilir. Simptomatik hipertenziya hipertoniyanın 5-10%-ni təşkil edir.  İkincili hipertenziya əsas xəstəliyin: böyrək (qlomerulonefrit, pielonefrit, vərəm, hidronefroz, şiş, böyrək arteriyasının stenozu), qalxanabənzər vəzi (tireotoksikoz), böyrəküstü vəzilər (feoxromositoma, İtsenko-Kuşinq sindromu, birincili hiperaldosteronizm), aortanın koarktasiyası və ya aterosklerozu və s. əlaməti hesab olunur.

Birincili arterial hipertoniya sərbəst xroniki xəstəlik kimi inkişaf edir. Arterial hipertenziyaların 90%-i onun payına düşür. Hipertoniya xəstəliyində təzyiqin yüksəlməsi orqanizmin tənzimləyici sistemində disbalansla əlaqədar baş verir.

Hipertoniya xəstəliyinin inkişaf mexanizmi

Hipertoniya xəstəliyinin patogenezinin əsasınında ürək atımı (qanın dəqiqəlik həcmi) və periferik damarların müqavimətinin artması dayanır. Stress amilinin təsirinə cavab olaraq, baş beynin ali mərkəzləri (hipotaalmus və uzunsov beyin) tərəfindən periferik damarların tonusunun tənzimi pozulur. Periferiyada arteriolların (o cümlədən böyrək damarlarının) spazmı yaranır, bu da diskinetik və dissirkulyator sindromların formalaşmasına gətirib çıxarır. Renin-angiotenzin-aldosteron sisteminin neyrohormonlarının sekresiyası güclənir. Mineral mübadiləsində iştirak edən aldosteron damar məcrasında su və natriumun ləngiməsinə səbəb olmaqla, damarlarda sirkulyasiya edən qanın həcmini daha da artırır və AT-ni yüksəldir.

Arterial hipertenziya zamanı qanın özlülüyünun artması nəticəsində qan cərəyanının sürəti və toxumalarda mübadilə prosesləri zəifləyir. İntert damar divarları qalınlaşır, mənfəzləri daralır, damarların ümumi periferik müqavimətinin yüksək səviyyəsi fiksə olunur və arterial hipertenziya geridönməyən xarakter alır. Sonralar damar divarlarının keçiriciliyinin artması və plazmanın hopması ilə əlaqədar elastofibroz və arterioloskleroz inkişaf edir, bu da orqan toxumalarında ikincili dəyişikliklər: miokardın sklerozu, hipertonik ensefalopatiya, birincili nefroangiosklerozla nəticələnir.

Hipertoniya xəstəliyində orqanların zədələnmə dərəcəsi müxtəlif olur, bu səbəbdən hipertoniyanın bir neçə klinik-anatomik variantları ayırd edilir.

Hipertoniya xəstəliyinin təsnifatı

Hipertoniya xəstəliyi bir sıra əlamətlərə: AT-nin qalxma səbəbləri, hədəf orqanların zədələnməsi, AT-nin səviyyəsi, gedişinə və s. əsasən təsnif edilir. Etioloji prinsipə görə arterial hipertenziya 2 qrupa bölünür: essensial (birincili) və ikincili (simptomatik). Gediş xüsusiyyətlərinə əsasən hipertoniya xəstəliyi xoşxassəli (ləng proqressivləşən) və ya bədxassəli (sürətlə proqressivləşən) gedişli olur.

AT-nin səviyyə və stabilliyi daha böyük praktik əhəmiyət kəsb edir. AT səviyyəsindən asılı olaraq aşağıdakı formalar ayırd olunur:

• Оptimal АT – < 120/80 mm.cv. süt.
• Normal АT – 120-129 /84 mm.cv. süt.
• Yüksək normal (keçid) AT – 130-139/85-89 mm.cv. süt.
• I dərəcəli arterial hipertenziya – 140—159/90—99 mm.cv. süt.
• II dərəcəli arterial hipertenziya – 160—179/100—109 mm.cv. süt.
• III dərəcəli arterial hipertenziya – 180/110 mm cv. süt.-dan yüksək

Diastolik AT səviyyəsinə görə hipertoniya xəstəliyinın 3 variantı qeydə alınır:

• Yüngül gedişli – diastolik AT < 100 mm.cv. süt.
• Mülayim gedişli – diastolik AT 100-115 mm.cv. süt.
• Ağır gedişli – diastolik AT > 115 mm.cv.süt.

Xoşxassəli, ləng proqressivləşən hipertoniya xəstəliyinin gedişi hədəf orqanların zədələnməsi və assosiasiyalı (yanaşı gedən) vəziyyətlərin inkişafından asılı olaraq, 3 mərhələyə bölünür:

I mərhələ (yumşaq və mülayim hipertoniya) – AT qeyri-stabildir, gün ərzində 140/90—160-179/95-114 mm.cv.süt.arasında dəyişir. Hipertonik krizlər nadir hallarda yaranır, yümgül gedir. MSS və daxili orqanların üzvi zədələnmələri müşahidə edilmir.

II mərhələ (ağır hipertoniya) – AT 180-209/115-124 mm.cv.süt., hipertonik krizlər xarakterikdir. Obyektiv müayinələrdə (fizikal, laborator, exokardioqrafiya, elektrokardioqrafiya, rentgenoqrafiya) torlu qişanın damarlarının daralması, mikroalbuminuriya, qan plazmasında kreatininin miqdarının artması, sol mədəciyin hipertrofiyası, baş beynin tranzitor işemiyası qeydə alınır.

III mərhələ (çox ağır hipertoniya) – АД 200-300/125-129 mm.cv.süt. və daha yüksəkdir. Ağır hipertonik krizlər tez-tez təkrarlanır. Hipertentenziyanın zədələyici təsiri hipertonik ensefalopatiya, sol mədəcik çatışmazlığı, beyin damarlarının trombozu, görmə sinirinin ödemi və hemorragiyası, damarların laylanan anevrizmaları, nefroangioskleroz, böyrək çatışmazlığı və s. səbəb olur.

Hipertoniya xəstəliyinin risk amilləri

Daxili orqanların, o cümlədən ürək-damar sisteminin işinə nəzarət edən MSS-nin ali şöbələrinin tənizmləyici fəaliyyətinin pozulması hipertoniya xəstəliyinin inkişafında aparıcı rol oynayır. Bu səbəbdən hipertoniya xəstəliyi tez-tez təkrarlanan emosional gərginlik, uzunmüddətli və güclü həyəcan, stresslər, zehni fəaliyyətlə bağlı izafi yüklənmə, vibrasiya və səslərlərin təsirindən  inkişaf edə bilir.

Hipertoniya xəstəliyinin risk amillərinə həmçinin arteriyaların spazmı və mayenin ləngiməsində iştirak edən  duzun həddindən artıq istifadəsi aiddir.  Sübut olunmuşdur ki, irsi meylliyin olduğu hallarda gün ərzində 5 qramdan artıq duzun qəbulu hipertoniyanın inkişaf ehtimalını yüksəldir.

Hipertoniya xəstəliyi üzrə ağırlaşmış irsiyyət onun yaxın qohumlarda (bacı, qardaşlar) inkişafında əhəmiyyətli rol oynayır. 2 və daha artıq yaxın qohumda hipertenziyanın olması hipertoniya xəstəliyinin inkişaf riskini artırır.

Böyrəküstü və qalxanabənzər vəzilər, böyrəklərin xəstəlikləri, şəkərli diabet, ateroskleroz, piylənmə, xroniki infeksiyalar (tonzillit) hipertoniya xəstəliyinə səbəb olur.

Qadınlarda klimakterik dövrdə hormonal disbalans, emosional və nevrotik reaksiyalarının kəskinləşməsi ilə əlaqədar hipertoniya xəstəliyinin yaranma ehtimalı artır. 60% qadınlar hipertoniya xəstəliyinə məhz klimaks dövründə tutulur.

Yaş amili və cinsi mənsubiyyət kişilərdə hipertoniyanın kişilərdə hipertoniyanın yüksək inkişaf riskinə şərait yaradır.  20-30 yaşlarda hipertoniya 9,4%, 40 yaşdan sonra–35%, 60-65 yaşdan sonra – artıq 50% kişilərdə rast gəlinir. 40 yaşa qədər yaş qrupunda hipertoniya xəstəliyi kişilərdə daha çox qeydə alınır, yaş artdıqca nisbət qadınların əleyhinə dəyişir, bu da kişilərin orta yaş dövründə hipertoniya xəstəliyinin ağırlaşmaları səbəbindən erkən ölümün daha yüksək göstəriciləri, eləcə də qadın orqanizmində gedən menopauzal dəyişikliklərlə izah olunur. Hazırda hipertoniya xəstəliyi cavan və yetkin yaşlarda tez-tez müşahidə edilir.

Hipertoniya xəstəliyinin əlavə risk amillərinə alkoqolizm, siqaretdən istifadə, qeyri-rasional qidalanma, artıq çəki, hipodinamiya, qeyri-qənaətbəxş ekologiya  aid edilir.

Hipertoniya xəstəliyinin əlamətləri

Hipertoniya xəstəliyinin gedişi AT-nin yüksəlmə səviyyəsindən və hədəf orqanların zədələnməsindən asılıdır. Erkən mərhələlərdə hipertoniya xəstəliyi nevrotik dəyişikliklərlə: başgicəllənmə, tranzitor baş ağrıları (əsasən ənsə nahiyəsində), başda ağırlıq və pulsasiya, qulaqlarda küy, yuxu pozğunluğu,  yorğunluq, əzginlik, ürəkdöyünmə, ürəkbulanma ilə xarakterizə olunur.

Sonralar yuxarıda sadalanan əlamətlərə tez yerimə, qaçış, fiziki gərginlik, pilləkənlə qalxma zamanı təngnəfəslik qoşulur. Arterial təzyiq 140-160/90-95 mm.cv.süt-dan (və ya  19—21/ 12 hPa) yüksəkdir. Tərləmə, üzün qızarması, titrəməyəbənzər tremor izlənilir, ürək nahiyəsində küt uzunmüddətli ağrılar xarakterikdir. Mayenin ləngiməsi zamanı əllərin («üzük simptomu» – barmaqdan üzük çətinliklə çıxarılır), üzün, göz qapaqlarının şişkinliyi müşahidə edilir.

Arterial hipertenziyalı xəstələrdə göz önündə qara nöqtələr, dumanlanma, qığılcımlar yaranır, bu da torlu qişanın damarlarının spazmı ilə bağlıdır; görmənin proqressiv şəkildə azalır, torlu qişaya qansızma korluğa səbəb ola bilər.

Hipertoniya xəstəliyinin ağırlaşmaları

Uzunmüddətli və ya bədxassəli gedişə malik hipertoniya xəstəliyində hədəf orqanların: beyin, böyrəklər, ürək, gözlərin xroniki zədələnməsi qeydə alınır.  AT-nin dayanıqlı yüksəlməsi fonunda bu orqanların qan dövranının qeyri-stabilliyi stenokardiya, miokard infarktı, hemorragik və ya işemik insult, ürək astması, ağciyərlərin ödemi, aortanın laylanan anevrizması, torlu qişanın qopması, uremiyaya gətirib çıxara bilər.  Kəskin təxirəsalınmaz vəziyyətlər xəstənin ölümü ilə nəticələnə bilər, belə sonluqların qarşısını almaq üçün AT ilk dəqiqə və saatlarda azaldılmalıdır.

Hipertoniya xəstəliyinin gedişi əksər hallarda hipertonik krizlərlə – AT-nin periodik qısamüddətli yüksəlməsi ilə ağırlaşır. Krizlərin inkişafına emosional və ya fiziki gərginlik, stress, hava şəraitinin dəyişməsi və s. səbəb ola bilər. Bu zaman AT-nin qəfil yüksəlməsi müşahidə edilir. Hipertonik kriz bir neçə saat və ya gün davam edir,  başgicəllənmə, kəskin baş ağrıları, istilik hissi, ürəkdöyünmə, qusma, kardialgiya, görmə pozğunluğu ilə müşayiət edilir.

Hipertonik kriz zamanı xəstələrdə qorxu, oyanıqlıq və ya tormozlanma, yuxululuq izlənilir; ağır gedişli krizlərdə huş tamamilə itə bilər. Hipertonik kriz və damarların üzvi dəyişiklikləri fonunda çox zaman  miokard infarktı, beyin qan dövranının kəskin pozulmaları, sol mədəciyin kəskin çatışmazlığı yarana bilər.

Hipertoniya xəstəliyinin diaqnostikası

Hipertoniya xəstəliyinə şübhə yarandıqda pasiyentlərin müayinəsi aşağıdakı məqsədləri daşıyır: AT-nin stabil yüksəlməsinin təsdiqi, ikincili arterial hipertenziyanın inkarı, hədəf orqanların zədələnmə dərəcəsinin təyini, arterial hipertoniyanın mərhələsi və ağırlaşmaların inkişaf riskinin qiymətləndirilməsi. Anamnezin toplanması zamanı pasiyentin hipertoniya üzrə risk amillərinin təsirinə məruz qalması, şikayətlər, AT-nin yüksəlmə səviyyəsi, hipertonik krizlərin ya yanaşı gedən xəstəliklərin olmasına diqqət yetirilir.

Hipertoniya xəstəliyinin olmasını və onun dərəcəsini müəyyən etmək üçün AT-nin dinamik ölçüləməsi informativ üsul sayılır. AT səviyyəsinin dəqiq göstəricilərini əldə etmək üçün aşağıdakı şərtlərə əməl olunmalıdır:

• AT rahat sakit şəraitdə, pasiyentin 5-10 dəqiqəlik adaptasiyasından sonra ölçülməlidir. Prosesdən 1 saat qabaq siqaret çəkmə, yüklənmə, qida, çay və kofe qəbulu, nazal və göz damcılarının (simpatomimetiklərin) istifadəsinindən imtina etmək məsləhət görülür.
• Pasiyentin vəziyyəti – oturaq, ayaq üstə və ya uzanıqlı; əl ürək səviyyəsində yerləşdirilir. Manjet bazuya dirsək büküşündən 2.5sm yuxarıda bağlanılır.
• Pasiyentin ilkin müraciətində AT 1-2 dəqiqəlik intervalla hər 2 əldə təkrar ölçülür. АT-nin 5 mm. cv.süt.-dan yuxarı asimmetriyalarında növbəti ölçülmə göstəricinin daha yüksək olduğu əldə aparılmalıdır. Qalan hallarda AT bir qayda olaraq, «işləməyən» əldə ölçülür.

Təkrari ölçülmələrdə AT göstəriciləri fərqli olduqda minimal və maksimal göstəricilər istisna edilməklə orta riyazi göstərici əsas götürülür. Hipertoniya xəstəliyində AT-nin ev şəraitində nəzarətdə saxlanılması çox vacibdir.

Laborator müayinələrə qan və sidiyin klinik analizləri, qanda ümumi xolesterin, kalium, kreatinin, qlükoza, triqliseridlərin səviyyəsinin biokimyəvi təyini, sidiyin Zimnitski və Neçiporenko üsulu ilə müayinəsi, Reberq sınağı daxildir.

Elektrokardioqrafiyada sol mədəciyin hipertrofiyası müəyyən edilir. EKQ məlumatları exokardioqrafiya üsulu ilə dəqiqləşdirilir. Oftalmoskopiya – göz dibinin müayinəsi hipertonik angioretinopatiyanın dərəcəsini təyin edir. Ürəyin ultrasəs müayinəsində onun sol kameralarının böyüməsi müəyyən olunur.  Hədəf orqanların zədələnməsini aşkar etmək üçün qarın boşluğu orqanlarının USM, EEQ, uroqrafiya, aortoqrafiya,  böyrəklər və böyrəküstü vəzilərin KT icra olunur.

Hipertoniya xəstəliyinin müalicəsi

Hipertoniya xəstəliyinin müalicəsi AT-nin korreksiyası ilə yanaşı, həm də ağırlaşmaların yaranma riskinin maksimal dərəcədə azaldılması məqsədi daşıyır. Hipertoniya xəstəliyini tam sağaltmaq real olmasa da onun inkişafını və krizlərin yaranma tezliyini zəiflətmək mümkündür.

Müalicə zamanı müsbət nəticələr əldə etmək üçün həkimlə bərabər pasiyent səy göstərməlidir.  Hipertoniyanın istənilən mərhələsində aşağıdakı tələblərə riayət olunmalıdır:

• Xörək duzunun istifadəsinin məhdudlaşdırılması, kalium və maqneziumun qəbulunun artırılması ilə pəhriz tutmaq;
• Spirtli içkilər və siqaretdən imtina və ya kəskin azaldılması;
• Artıq çəkidən azad olmaq;
• Fiziki aktivliyi artırmaq: piyada gəzintiləri, üzgüçülük, MBT ilə məşğul olmaq;
• Arterial təzyiqə nəzarət və kardioloqun dinamik müşahidəsi altında təyin edilmiş preparatların uzunmüddətli və sistematik qəbulu.

Hipertoniya xəstəliyində vazomator aktivliyi zəiflədən və noradrenalinin sintezini tormozlayan hipotenziv vasitələr, diuretiklər, β-adrenoblokatorlar, dezaqreqantlar, hipolipidemik və hipoqlikemik, sedativ preparatlar təyin olunur. Müalicə sxemi risk amillərinin bütün spektri, AT səviyyəsi, yanaşı gedən xəstəliklər və hədəf orqanların zədələnməsi nəzərə alınmaqla individual qaydada seçilir.

Hieprtoniya xəstəliyinin müalicəsinin effektivlik kriteriyalarına aşağıdakı məqsədlərin əldə olunması aiddir:

• qisamüddətli məqsədlər: AT-nin maksimal azaldılması;
• ortamüddətli məqsədlər: hədəf orqanlarının zədlənmələrinin inkişafı və ya proqressivləşməsinin qarşısının alınması;
• uzunmüddətli məqsədlər: ürək-damar və s. ağırlaşmaların profilaktikası, pasiyentin yaşama müddətinin uzadılması.

Hipertoniya xəstəliyinin proqnozu

Hipertoniya xəstəliyinin uzaq  nəticələri xəstəliyin mərhələsi və gediş xüsusiyyətlərinə (xoş- və ya bədxassəli) əsasən müəyyən edilir. Ağır gediş, sürətlə proqressivləşən hipertoniya xəstəliyi, hipertoniyanın damarların ağır dərəcəli zədələnmələri ilə müşahidə olunan III mərhələsi damar ağırlaşmalarının tezliyini əhəmiyyətli dərəcədə artırır, proqnozu pisləşdirir.

Hipertoniya xəstəliyində miokard infarktı, insult, ürək çatışmazlığı və erkən ölüm riski çox yüksəkdir. Cavan yaşlarda hipertoniyaya tutulan şəxslərdə bu xəstəliyin gedişi qeyri-qənaətbəxş olur. Рerkən və sistematik terapiya, arterial təzyiqə nəzarət hipertoniya xəstəliyinin proqressivləşməsini ləngidir.

Hipertoniya xəstəliyinin profilaktikası

Hipertoniya xəstəliyinin birincili profilaktikası mövcud risk amillərinin aradan qaldılırmasına yönəldilir. Mülayim fiziki yüklənmələr, az duzlu və hipoxolesterinli pəhriz, psixoloji sakitlik, zərərli vərdişlərdən imtina məsləhət görülür.  Arterial təzyiqə nəzarət etməklə hipertoniya xəstəliyinin erkən mərhələlərdə aşkarlanması, pasiyentlərin dispanserizasiyası, individual hipotenziv terapiyaya riayət və AT-nin normal səviyyədə saxlanılması vacibdir.