Hamilə qadınlarda hipertireoz
Hamilə qadınlarda hipertireoz — tireoid hormonların miqdarının mayalanmadan əvvəl və ya hestasiya ilə əlaqədar artmasıdır. Zəiflik, yorğunluq, tərləmə, ürəkbulanma, qusma, iştahın artması, defekasiyanın tezləşməsi, əsəbilik, yuxusuzluq, əllərin termoru, ürəkdöyünmənin hiss olunması, xəstələrin bir qismində qalxanabənzər vəzinin böyüməsi, ekzoftalm, aşağı ətrafların infiltrativ dermopatiyası ilə özünü büruzə verir. Diaqnoz Т3, Т4, ТТH səviyyəsini müəyyən edən analizlər əsasında qoyulur. Müalicə tireostatiklər, β-blokatorların təyini ilə aparılır, rezistent gediş zamanı qalxanabənzər vəzinin ikitərəfli subtotal rezeksiyası icra edilir.
- Hamilə qadınlarda hipertireozun yaranma səbəbləri
- Patogenez
- Təsnifat
- Hamilə qadınlarda hipertireozun əlamətləri
- Ağırlaşmaları
- Diaqnostika
- Hamilə qadınlarda hipertireozun müalicəsi
- Proqnoz və profilaktika
Hamilə qadınlarda hipertireoz barədə ümumi məlumat
Endokrinologiya sahəsində aparılan tədqiqatların nəticələrinə görə hipertireozun yayılması 1%-ə çatır, 50% hallarda pozğunluq subklinik gedişə malik olur. Hestasiya zamanı tireotoksikozun tezliyi 0,05-0,4% təşkil edir. Patologiyanın 85-90%-i hamiləlikdən əvvəl Bazedov xəstəliyinin nəticəsində yaranır. Lakin bəzi qadınlarda hipertireoz hestasion olub, I trimestrdə orqanizmin kompensator hormonal dəyişiklikləri və ya doğuşdan sonra autoimmun proseslər nəticəsində yaranır. Patologiyanın vaxtında aşkar olunmasının aktuallığı ağır gedişlı tireotoksikoz zamanı ağırlaşmaların yüksək yaranma riski ilə əlaqədardır.
Hamilə qadınlarda hipertireozun yaranma səbəbləri
Hamilələrdə qalxanabənzər vəzi hormonlarının sintezi və ifrazının güclənməsi ilə gedən bir sira patoloji hallar mövcuddur. Xəstələrin yalnız 8-10%-də hipertireoz hestasiya və ya doğuşdan sonra baş verən fizioloji proseslərlə bağlı olur. Qalan hallarda tiroksin və triyodtironinin səviyyəsi hamiləlikdən əvvəl yaranan xəstəliklər nəticəsində artır. Xəstəliyin əsas etioloji amillərinə aşağıdakılar aiddir:
- Tireotropin reseptorlarının hiperstimulyasiyası. Tireotropinomalar- TTH sintez edən hipofizin adenomaları, Bazedov xəstəliyində autoimmun komplekslərin stimuləedici təsiri, toksiki çoxdüyünlü zob və ya solitar düyünlərdə mutasiyalar nəticəsində tireotrop reseptorların həssaslığının artması zamanı tireoid hormonlar həddindən artıq sintez olunur. Hestasiyanın 8-14-cü həftələrində quruluşuna görə tireotropinə oxşar xorionik qonadotropin tərəfindən tireoid hormonların sintezi aktivləşir.
- Qalxanabənzər vəzinin destruksiyası. Yarımkəskin qranulematoz tireoidit, Haşimoto tireoiditi, doğuşdan sonra ilk aylarda qadınların bir qismində yaranan autoimmun tireoidit zamanı tireoid toxuması dağılır və onun tərkibində olan hormonlar qana daxil olur. İltihabın erkən mərhələlərində hipertireoz inkişaf edir, sonralar bu xəstəlik hipotireozla əvəz oluna bilər. Analoji proseslər α-interferon, amiodaron, bəzi hallarda litium preparatlarının təyini zamanı mümkündür.
- Qanda yodun yüksək səviyyəsi. Bəzən hipertireoz yod artıqlığını hormon hasilinə sərf edən qalxanabənzər vəzinin funksional avtonom hissələrinin aktivliyinin artması fonunda müşahidə olunur. Adətən bu vəziyyət tranzitor hesab olunur və mikroelementin orqanizmdən xaric olmasından sonra normallaşır. Buna yodlu preparatların (kordaron, bəlğəmgətirici vasitələr) qəbulu, yod tərkibli kontrastla şüa müayinəsi, az hallarda yodla zəngin məhsuların istifadəsi səbəb ola bilər.
Çox nadir hallarda tireoid toxuması ilə zəngin qalxanabənzər vəzinin follikulyar xərçənginin ağciyərə metastazlaşması və yumurtalıq teratomaları hamiləlik zamanı hipertireozun yaranmasına gətirib çıxarır. Tranzitor medikamentoz tireotoksikozun inkişafı tireoid hormonların yüksək dozalarda təsadüfən və ya anlaqlı şəkildə qəbulundan mümkündür.
Hamilə qadınlarda hipertireozun patogenezi
Qalxanabənzər vəzinin TTH-həssas və ya funksional avtonom hüceyrələrinin sekretor funksiyasının güclənməsi və ya dağılmış tireoid toxumasından hormonların xaric olması hipertireozun inkişafının əsas mərhələsi hesab olunur. Bu proseslərin yaranma və ya güclənməsinə hestasiya zamanı baş verən dəyişikliklər səbəb olur. Hamiləliyin əvvəllərində vəzinin aktivliyi yüksəlir, bu da hamiləliyin erkən dövrlərdə qoruyan sarı cismin normal fəaliyyəti üçün tireoid hormonların vacibliyi ilə əlaqədardır. Estrogenlərin səviyyəsi tədricən artdıqca qaraciyərdə tiroksin birləşdirici qlobulinin (TBQ) sintezi güclənir.
Tireotropinin sintezinin kompensator güclənməsi tireoid hormonların bioloji aktiv sərbəst fraksiyalarının miqdarının artması zamanı onların normal səviyyəsi bərpa etməyə kömək edir. Dölün qalxanabənzər vəzisi yalnız hestasiyanın 12-ci həftəsindən başlayaraq hormon sintez etdiyindən I trimestrdə uşağın triyodtironin və tiroksinə olan tələbatı ana orqanizmində xorionik qonadotropinin təsirindən onların müvəqqəti hiperproduksiyası hesabına ödənilir. Doğuşdan sonra immun dəyişikliklər tireoid toxumasına qarşı anticisimlərin yaranması və ya hipertireoz əlamətləri ilə gedən tranzitor iltihabın inkişafı ilə müşayiət oluna bilər. Çox zaman hipertireoz sonralar qalxanabənzər toxumanın funksiyasının azalması ilə əvəz olunur.
Hamilə qadınlarda hipertireozun təsnifatı
Hamilə qadınların hipertireozunun formalarının sistemləşdirilməsi hestasiyadan kənar dövrdə istifadə olunan kriteriyalara— etioloji amil və kliniki əlamətlərin ifadəliyinə əsaslanır. Yaranma səbəblərinə görə qalxanabənzər vəzinin tireoid hormonlarının hiperproduksiyası nəticəsində yaranan birincili tireotoksikoz, hipofizar dəyişikliklər fonunda inkişaf edən ikincili tireotoksikoz və hipotalamik disfunksiyalarla əlaqəli üçüncülü tireotoksikoz ayırd edilir. Bundan əlavə pozğunluğun aşağıdakı formaları qeyd olunur: qalxanabənzər vəzidən kənarda tireoid toxumanın sekretor aktivliyi nəticəsində yaranan; qalxanabənzər vəzinin destruksiyası ilə əlaqəli; hormonal preparatlarının yüksək dozalarda qəbulu səbəbindən inkişaf edən. Kliniki əlamətlərin ifadəliyinə əsasən hipertireoz 3 formaya ayrılır:
- Subklinik. Simptomsuz gedişə malikdir. Tiroksinin miqdarı normal, tireotropin isə bir qədər azalmış olur. Mamalıq və ekstragenital ağırlaşmaların yaranma riski minimaldır.
- Manifest. Xarakter kliniki şəkil müşahidə olunur. Tireotrop hormonun konsentrasiyasının xeyli azalması və tiroksinin səviyyəsinin yüksəlməsi aşkar olunur. Hamiləlik ağırlaşmalarının ehtimalı artır.
- Ağırlaşmış. Tireoid hormonlar orqanizmə toksiki təsir edir. Səyrici aritmiya, parenximatoz orqanların distrofiyası, böyrəküstü vəzi, ürək çatişmazlıqları və həyat üçün təhlükəli digər pozğunluqlar inkişaf edir.
Hamilə qadınlarda hipertireozun əlamətləri
Tireotoksikozun kliniki simptomatikası adətən onu yaradan səbəblərdən asılı olmur. Hipertireozun latent gedişi zamanı maddələr mübadiləsinin güclənməsinə dəlalət edən əlamətlər – çəki azlığı, isti dəri, güclü tərləmə, tez yorulma, əzələ zəifliyi izlənilir. Manifest gedişdə hamilələr istiyə qarşı dözümsüzlük, ürəkbulanma, qusma, iştahın artması, defekasiya çağırışlarının artması, yuxu pozğunluğu, əllərin titrəməsi, prekardial nahiyə, boyun, baş, qarın boşluğunda ürək döyüntülərinin hiss olunmasından şikayətlənir. Bəzi xəstələrdə subfebril hərarət müşahidə olunur.
Qadınlar təlaşlı, küsəyən, əsəbi və ağlağan olur. Tireoid toxumanın diffuz hiperplaziyası zamanı boynun aşağı hissəsinin nəzərəçarpan dərəcədə qalınlaşır. Bəzən qalxanabənzər vəzi nahiyəsində düyünlü törəmələr aşkarlanır. Qreyvs xəstəliyi zamanı infiltrativ oftalmopatiya və dermatopatiya hipertireozun xarakterik əlamətləri sayılır. Toksiki zoblu hamilələrin 60%-də göz yuvasında ağrı, gözün yaşarması, konyunktiva, ağlı qişanın qızarması, işıqdan qorxma, dombagözlük (ekzoftalm), ikili görmə qeyd edilir. Tireoid dermopatiya qaşınma, baldırın ön səthində qızartı, düyünlərin yaranması, generalizə olunmuş qeyri-iltihabi infiltratlarla təzahür edir. Nadir hallarda ayaq barmaqlarının dərisi zədələnir.
Hamilə qadınlarda hipertireozun ağırlaşmaları
I trimestrdə yaranan tranzitar hipertireoz zamanı əksər hallarda tez-tez təkrarlanan qusma ilə müşayiət olunan erkən toksikozlar müşahidə olunur. Mamalıq və ginekologiya sahəsinin mütəxəssislərinin müşahidələrinə əsasən hestasiyanın ağırlaşmış gedişinə adətən toksiki zobdan əziyyət çəkən xəstələrdə rast gəlinir. Tireoid hormonların konsentrasiyasının xeyli artması implantasiya proseslərinə təsir edir, embriogenezi pozur, bu da spontan düşüklərlə nəticələnir. Tireotoksikoz zamanı vaxtından əvvəl doğuşlar, ölü doğum, ifadəli hipertenziv sindromla müşayiət olunan hestozlar, ciftin ayrılması, koaqulopatik qanaxmaların yaranma riski artır. Xəstəliyin gedişi tireotoksik kriz, ürək çatışmazlığı ilə ağırlaşa bilər.
Əksər hallarda hipertireoz üçün xarakterik olan ürək-damar fəaliyyətinin pozğunluqları fonunda dölün inkişafının ləngiməsinə səbəb olan fetoplasentar çatışmazlıq formalaşır. Tireoid hormonların toksiki təsiri həyatla üzlaşmayan anatomik inkişaf anomaliyalarının ehtimalını yüksəldir. Hipertireozlu hamilələrin 2-3%-də tireotrop reseptorlara qarşı autoantitellərin transplasentar ötürülməsi dölün hipotrofiyası ilə müşayiət olunan bətndaxili və neonatal tireotoksikoz, yüksək sinir-əzələ oyanıqlığı, yenidoğulmuşda psixomotor inkişafın pozulmasına səbəb olur.
Hamilə qadınlarda hipertireozun diaqnostikası
Qalxanabənzər vəzinin sekretor aktivliyinin artması ilə gedən xəstəlikləri haqqında anamnestik məlumatın olması zamanı diaqnozun qoyulması heç bir çətinlik törətmir. Hestasiya dövründə tireotoksikozun inkişafı və ya manifestasiyasına şübhə yarandıqda hormonal disbalansın aşkar edilməsi üçün analizlər təyin olunur. Hamiləlik zamanı hipertireozun laborator markerlərinə aşağıdakılar aiddir:
- Tireoid hormonların miqdarı. Subklinik gedişli xəstələrdə göstərici normal ola bilər. Xəstəliyin manifestasiyası zamanı triyodtironin (Т3), tiroksinin (Т4) (xüsusən sərbəst formaları) konsentrasiyası yüksəlir.
- Tireotropinin səviyyəsi. TTH-nun miqdarı birincili hipertireozun subklinik və manifest formalarında azalır. Bu pozğunluq hamilə qadının qanında sirkulyasiya edən tireoid hormonların supressiv təsiri ilə bağlıdır.
- TTH-ya qarşı anticisimlərin təyini. Spesifik immunoqlobulinlər tireoid toxumanın reseptorları ilə qarşılıqlı təsirə girərək, onun sekretor funksiyasını stimulə edir. Anticisimlərin aşkar edilməsi qalxanabənzər vəzinin autoimmun zədələnməsinin markeri sayılır.
Tireotoksikozun yaranma səbəblərini təyin etmək üçün tiroksin birləşdirici qlobulinin səviyyəsi müəyyən edilir, T-uptake testi, qalxanabənzər vəzinin USM və doppleroqrafiyası aparılır. Hamiləlik zamanı dölə zədələyici təsiri ehtimal olunduğundan radiasion üsullar məsləhət görülmür. Müayinənin əsas məqsədi tranzitor hestasion hipertireozla qalxanabənzər toxumanın zədələnməsi və ya başqa səbəblərdən tireoid hormonların səviyyəsinin artması arasında differensial diaqnostikanın aparılmasından ibarətdir. Mama-ginekoloq və endokrinoloqdan əlavə, xəstə göstərişlərə əsasən neyrocərrah, onkoloq, immunoloq, toksikoloq, kardioloq, oftalmoloq, dermatoloq müayinəsinə göndərilir.
Hamilə qadınlarda hipertireozun müalicəsi
Tranzitar subklinik tireotoksikozlu qadınlara müntəzəm laborator nəzarətlə aparılan dinamik monitorinq məsləhət görülür. Aktiv müalicə üsullarının təyini xəstəliyin manifest və ağırlaşmış gedişlərində yaxşı nəticələr verir. Terapevtik rezistent hipertireoz zamanı tibbi göstərişlərə əsasən 12 həftəlkdən az müddətdə hamiləlik süni yolla dayandırılır. Tireotoksikozun müalicəsində preparatlar pozğunluğu yaradan səbəblərə uyğun seçilir. Hamiləlik zamanı radioaktiv yod tərkibli vasitələrin istifadəsinin mümkün olmaması müalicənin əsas çətinliklərindən sayılır. Hamilələrdə T3 və T4 hormonlarının yüksək səviyyəsi zamanı aşkar olunan diffuz toksiki zobun müalicəsində aşağıdakı qrup preparatlardan istifadə olunur:
- Antitireoid preparatlar. Tireostatiklər tireoid peroksidazanın blokadası hesabına yodidlərin orqanifikasiyası və yodtirozinlərin kondensasiyasının qarşısını alır, tiroksinin triyodtironinə periferik konversiyasını ləngidirlər. 20-50% xəstələrin vəziyyətinin yaxşılaşmasına səbəb olurlar.
- β-blokatorlar. Hipertireoz fonunda inkişaf edən adrenergik stimulyasiyanın təsirlərinin aradan qaldırılması məqsədilə istifadə olunur. Əllərin tremoru, taxikardiya, ritm pozğunluqları, emosional pozğunluqlar, istiyə dözümsüzlük, ishal, proksimal miopatiyalarda yaxşı effekt verir.
- Yod preparatları. Toksiki təsirlərin olması ehtimalına (konyuktivit, səpkilər, tüpürcək vəzilərinin iltihabı) görə hamilələrdə nadir hallarda istifadə olunur. Tireoid hormonların ifrazı və yodun orqanofikasiyasını tez bir zamanda inhibə etməyə imkan verir. Tireotoksik krizlər və əməliyyatönü hazırlıqlarda məsləhət görülür.
Adətən medikamentoz terapiya I trimestrdə Bazedov xəstəliyinin gedişinin hamiləlikdə fizioloji dəyişikliklərlə ağırlaşdığı hallarda aparılır. Ağır hipertireozlu xəstələrdə tireostatiklərin qəbulunun mümkünsüzlüyü, konservativ müalicənin qeyri-effektiv olması, zobun qonşu orqanları sıxması və qalxanabənzər vəzinin xərçənginə şübhə yaranması zamanı əməliyyat tələb olunur. Cərrahi müdaxilə spontan (özbaşına) düşüklərin yaranma riskinin minimal olduğu dövrdə – II trimestrdə yerinə yetirilir. Rezeksiyanın həcmi patologiyanın ağırlığından asılıdır. Adətən ikitərəfli subtotal strumektomiya icra edilir.
Eutireoz fonunda adekvat analgeziya, dölün vəziyyəti və hemodinamik göstəricilərin monitorinqi şəraitində adətən təbii doğuşlara üstünlük verilir. Adətən doğuş prosesi tez başa çatır, onun davametmə müddəti ilk dəfə doğan qadınlarda 10 saatdan artıq olmur. Mamalıq göstərişlıri (dölün anomal vəziyyəti, dar çanaq, göbək ciyəsinin dolanması, cift gəlişi və s.) olduqda Qeysəriyyə əməliyyatı aparılır. Hipertireozun doğuşdan sonrakı dövrdə ağırlaşmaları zamanı laktasiyanın dayandırılması və tireostatik preparatlar təyini məsləhət görülür.
Hamilə qadınlarda hipertireozun proqnoz və profilaktikası
Hipertireozun vaxtında diaqnostikası və adekvat müalicənin aparılması əksər xəstələrdə hamiləliyin normal şəkildə başa çatmasına imkan verir. 24-28-ci həftədən sonra pozğunluqların ifadəliyi azalır, qalxanabənzər vəzi xəstəliyinin spontan remissiyası baş verə bilər. Tireotoksikozla müşayiət olunan digər patologiyaları olan qadınlarda hamiləliyin planlaşdırılması zamanı endokrinoloqun məsləhətləri nəzərə alınmalıdır. Mayalanmanın ən optimal vaxtı medikamentoz müalicədən 3 ay sonra eutireoz fonunda dayanıqlı remissiya dövrü hesab olunur. Profilaktik məqsədlə hamiləliyin erkən dövrlərində qadın məsləhətxanasında qeydiyyatdan keçmək lazımdır.